Zorunlu Karşılık Nedir, Değişiklik Ne Yönde Olmuştur?
Banka ve diğer finansal kuruluşların bilançolarında taşıdıkları mevduat, kredi ve benzeri yükümlülüklerine karşılık merkez bankasında tutmak zorunda oldukları rezerv miktarını gösteren yasal orana zorunlu karşılık oranı denir. Zorunlu karşılık oranı, yükümlülüklerin çeşidine, vadesine ve para birimine göre farklı oranlarda olabilir.
Zorunlu karşılık oranı para politikasının bir aracı olarak kullanılabilir. Bu oran artırıldığında bankaların verebileceği kredi miktarı azalacağı için harcama talebi düşer ve bu gelişme büyümeyi sınırlayıcı etki yapar. Tersine oran düşürüldüğünde bankaların verebileceği kredi miktarı yükselir ve oluşan talep artışı ekonomik büyümeye olumlu etki yapar. Merkez bankaları bu oranı enflasyon ve büyüme arasındaki tercihe göre artırıp azaltırlar.
A Bankasına 1 aya kadar vadeli 10.000 TL’lik mevduat yatırıldığını düşünelim. Banka bu paradan (yeni düzenlemeye göre, ekteki tabloda gösterildiği gibi) yüzde 6 oranını uygulayarak 600 TL zorunlu karşılık ayıracak ve bunu zamanı geldiğinde TCMB’ye yatıracaktır. Kalan 9.400 TL’yi kredi olarak verebilir. Diyelim ki Merkez Bankası enflasyonla mücadele için talebi kısmaya karar vermiş ve bu çerçevede banka kredilerini frenlemek amacıyla zorunlu karşılık oranı yüzde 6’dan yüzde 10’a yükseltmiş olsun. Bu durumda A Bankası kendisine yatırılan 10.000 TL mevduattan yüzde 10 zorunlu karşılık oranını uygulayarak 1.000 TL düşecek ve kalan 9.000 TL’yi kredi olarak verebilecektir. Görüleceği gibi A Bankası’nın kredi hacminde ilk orana göre bir daralma ortaya çıkmış olmaktadır. Bu yolla para arzı sınırlanarak talebin enflasyon üzerinde baskı yapması engellenmeye çalışılmış olmaktadır. Eğer tersi olsaydı yani enflasyon makul olduğu halde büyümede sıkıntı olsaydı bu durumda Merkez Bankası’nın zorunlu karşılık oranlarını düşürmesi ve bankaların kredi hacmini genişleterek ekonominin canlanmasını sağlamalarının yolunun açılması gerekecekti.
TCMB, zorunlu karşılıkları 2010 yılından başlayarak para politikasında etkin biçimde kullanmaya başlamıştır.
27 Kasım 2020’de yayınlanan yeni değişiklikle zorunlu karşılıklar ekli tabloda gösterildiği şekilde yeniden belirlenmiştir.
Zorunlu Karşılık Oranlarının Değiştirilmesinin Sonuçları
Yukarıdaki tablonun altındaki dipnottan ve oranların incelenmesinden görüleceği gibi bu yeni düzenleme reel kredi büyüme oranları Zorunlu Karşılıklar Hakkında Tebliğ’de belirlenen koşulları sağlayan bankaların aleyhine olmuştur. Örneğin (TL yükümlülükler için Mevduat/Katılım Fonu (yurtdışı bankalar mevduatı/katılım fonu hariç) / a) Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar ve 3 aya kadar (3 ay dahil) vadeli) alt başlığında eski düzenlemede %7 ve 4 olmak üzere iki oran yer almaktadır. Bu oranlardan %7, reel kredi büyüme oranları Zorunlu Karşılıklar Hakkında Tebliğ’de belirlenen koşulları sağlayamayan %4 ise bu koşulları sağlayan bankalar için uygulanacak oranlar olarak belirlenmişken yeni düzenlemede bu oran her iki grup için de %6 olarak belirlenmiş bulunuyor. Bu durumda koşulları sağlayamayan bankaların zorunlu karşılık oranı 1 puan düşürülüp bu bankalar ödüllendirilirken, koşulları sağlayan bankaların zorunlu karşılık oranı 2 puan artırılarak bu bankalar cezalandırılmış olmaktadır.
Değindiğimiz bu olumsuz gelişmeye karşılık bu değişiklikle birden fazla oran uygulanan kategorilerdeki oran sayısının bire düşürülmesi Merkez Bankası’nın sadeleşme politikası çerçevesinde olumlu bir adım olarak görülebilir. Bu değişiklikten bundan ötesini beklemek pek doğru olmaz.
Ek Tablo: Zorunlu Karşılık Oranları Eski ve Yeni Durum (Kaynak: TCMB ve 27 Kasım 2020 tarihli T.C. Resmî Gazete.)
| Türk Lirası Yükümlülükler İçin | Önceki | Yeni |
| Mevduat/Katılım Fonu (yurtdışı bankalar mevduatı/katılım fonu hariç) | % | % |
| a) Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar ve 3 aya kadar (3 ay dahil) vadeli | 7 ve 4(*) | 6 |
| b) 6 aya kadar (6 ay dahil) vadeli | 4 | 4 |
| c) 1 yıla kadar vadeli | 2 | 2 |
| ç) 1 yıl ve daha uzun vadeli | 1 | 1 |
| Müstakriz Fonları (Diğer yüküm. y.dışı banka mevd. /kat.fonu dahil | ||
| a) 1 yıla kadar vadeli | 7 ve 4(*) | 6 |
| b) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli | 3,5 | 3,5 |
| c) 3 yıldan uzun vadeli | 1 | 1 |
| Yabancı Para Yükümlülükleri İçin | Önceki | Yeni |
| Mevduat/Kat. Fonu (y.dışı banka mev./kat.fonu ve kıym. maden depo hes.hariç) | % | % |
| a) Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar vadeli | 22 ve 17(*) | 19 |
| b) 1 yıl ve daha uzun vadeli | 18 ve 13(*) | 13 |
| Kıymetli Maden Depo Hesapları | ||
| a) Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar vadeli | 22 | 22 |
| b) 1 yıl ve daha uzun vadeli | 18 | 18 |
| Müstakrizlerin Fonları | 22 ve 17(*) | |
| Diğer Yükümlülükler (yurt dışı banka mevd./katılım fonu dahil) | ||
| a) 1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli | 24 ve 21(*) | 21 |
| b) 2 yıla kadar (2 yıl dahil) vadeli | 19 ve 16(*) | 16 |
| c) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli | 14 ve 11(*) | 11 |
| ç) 5 yıla kadar (5 yıl dahil) vadeli | 10 ve 7(*) | 7 |
| d) 5 yıldan uzun vadeli | 8 ve 5(*) | 5 |
| *Reel kredi büyüme oranları Zorunlu Karşılıklar Hakkında Tebliğ’de belirlenen koşulları sağlayan bankalar bu oranlara tabidir. | ||