Ekonomideki Üç Dengenin Geometrik Gösterimi

Mahfi Eğilmez – 25.10.2013

Bir ekonomide makro denge şöyle ifade edilir:

(S – I) + ( T – G) = (X – M)

Yani özel kesim tasarruf (S), yatırım (I) dengesi ile kamu kesimi gelir (T), gider (G) dengesi, cari dengeye (X – M) eşittir. Bu denklemin sol tarafı bize iç ekonomik dengeyi sağ tarafı ise dış ekonomik dengeyi verir. Buna göre iç ekonomik denge dış ekonomik dengeye eşittir.

Şimdi bu dengeleri tek tek ele alalım.

Tasarruf Yatırım Dengesi ya da Özel Kesim Gelir Gider Dengesi

Özel kesimin tasarruf yatırım dengesini ya da bir anlamda özel kesimin gelir gider dengesini gösteren (S – I) dengesinde üç durum ortaya çıkabilir:

Bunu şekil üzerinde gösterelim:

Bir ülkenin tasarrufları yatırımlarına eşitse tasarruf yatırım denkliği söz konusu demektir. Bu durumu şekilde her iki eksene de aynı uzaklığa yani 45 derecelik açıya sahip olan mavi çizgi temsil ediyor. Örneğin B noktasında ülke, 0s1 kadar tasarruf yapıyor, buna karşılık 0i1 kadar yatırım yapmaktadır. 0s1 = 0i1 olduğu için bu ülkede tasarruf yatırım denkliği sözk konusudur yani tasarruf fazlası ya da açığı yoktur. Bu durumda bu ülkenin dışarıdan borçlanması ya da dışarıya borç vermesi gerekmez.

Bir ülkenin tasarrufları yatırımlarından fazlaysa tasarruf fazlası veriyor demektir. Bu durumu şekilde yeşil çizgi temsil ediyor. A noktasında ülke, 0s1 kadar tasarruf, 0i2 kadar yatırım yapmaktadır. 0s1 > 0i2 olduğu için bu ülkenin tasarruf yatırım dengesi fazla vermektedir. Bu durumda bu ülke elindeki fazlayı dışarıya borç vermede kullanabilir.

Bir ülkenin tasarrufları yatırımlarından azsa bu ülkede tasarruf yatırım dengesi açık veriyor demektir. Bu durumu şekilde kırmızı çizgi temsil ediyor. C noktasında ülkenin tasarrufları 0s1, yatırımları ise 0i3 kadardır. 0s1 < 0i3 olduğu için bu ülkenin tasarruf açığı bulunmaktadır. Bu durumda bu ülke bu açığı finanse edebilmek için dışarıdan borçlanacak demektir.

Türkiye, tasarruf açığı olan ve bu nedenle dışarıdan tasarruf ithal eden bir ekonomidir (yani kırmızı çizgi üzerindedir.) Bir ülkenin tasarruf açığı iki şekilde kapatılabilir: (1) Yabancı sermayeyi çekerek, (2) Dış borçlanma yoluyla. Türkiye, yeterince yabancı sermaye çekemediği için ağırlıklı olarak dış borçlanmayla tasarruf açığını kapatmaktadır.

Bütçe Dengesi ya da Kamu Kesimi Gelir Gider Dengesi

Kamu kesiminin gelir gider dengesini ya da bir anlamda bütçe dengesini gösteren (T – G) dengesinde üç durum ortaya çıkabilir:

Bunu şekil üzerinde gösterelim:

Bütçe Dengesi doğrusu mavi çizgi konumundayken, yani her iki eksene de 45 derecelik bir açı yaparken bütçe denk demektir. Şekilde B noktasındaki bir dengede 0g1 = 0h1 olduğundan yani harcamalar gelirlere eşit olduğundan bütçe denk demektir. B noktasının mavi çizgi üzerinde daha yukarı veya daha aşağı hareket etmesi hem harcamaların hem de gelirlerin aynı miktarda arttığını ya da azaldığını gösterir.

Bütçe Dengesi Doğrusu yeşil çizginin konumuna geldiğinde bütçe gelirleri bütçe harcamalarını aşmış demektir. Örneğin A denge noktasında 0g1 > 0h2 olduğundan bütçe fazla veriyor demektir.

Bütçe Dengesi Doğrusu kırmızı çizginin konumuna geldiğinde bütçe harcamaları bütçe gelirlerini aşmış demektir. Örneğin C noktasında 0g1 < 0h3 olduğundan harcamalar gelirlerden yüksektir ve bütçe açık veriyor demektir.

Türkiye bütçe açığı veren (yani kırmızı çizgi üzerinde hareket eden) bir ülke olmasına karşın bu açıkta son yıllarda önemli gerilemeler kaydetmiştir.

Cari Denge (Dış Ekonomik Denge)

Bir ekonominin bütününün dış dünyayla olan ekonomik ilişkilerini gösteren cari denge; ihracat, turizm gelirleri gibi döviz kazandırıcı işlemlerle ithalat, turizm giderleri gibi döviz kaybettirici işlemler arasındaki dengeyi ortaya koyar. Cari dengeyi gösteren (X – M) dengesinde üç durum ortaya çıkabilir:

Bunu şekil üzerinde gösterelim:

Bir ülkenin ihracat ve diğer döviz kazandırıcı işlemleri sonucunda elde ettiği gelir, ithalat ve diğer döviz kaybettirici işlemleri sonucu ödediği giderlere eşitse cari dengesi denktir Şekilde mavi çizgi bu durumu gösteriyor. B noktasında ülke, ihracat ve döviz kazandırıcı diğer işlemlerinden 0x1 kadar döviz geliri elde etmekte ve buna karşılık ithalat ve döviz kaybettirici işlemleri nedeniyle de 0m1 kadar döviz kaybetmektedir. 0x1 = 0m1 olduğu için bu ülkenin cari dengesi denktir.

Bir ülkenin ihracat ve diğer döviz kazandırıcı işlemleri sonucunda elde ettiği gelir, ithalat ve diğer döviz kaybettirici işlemleri sonucu ödediği giderlerden fazlaysa cari denge fazla veriyor demektir. Şekilde yeşil çizgi bu durumu işaret ediyor. A noktasında ülke, ihracat ve döviz kazandırıcı diğer işlemlerinden 0x1 kadar döviz geliri elde etmekte ve buna karşılık ithalat ve döviz kaybettirici işlemleri nedeniyle de 0m2 kadar döviz kaybettirmektedir. 0x1 > 0m2 olduğu için bu ülkenin cari dengesi fazla vermektedir.

Bir ülkenin ihracat ve diğer döviz kazandırıcı işlemleri sonucunda elde ettiği gelir, ithalat ve diğer döviz kaybettirici işlemleri sonucu ödediği giderlerden düşükse cari denge açık veriyor demektir. Şekilde kırmızı çizgi bu durumu temsil ediyor. C noktasında ülke, ihracat ve döviz kazandırıcı diğer işlemlerinden 0x1 kadar döviz geliri elde etmekte ve buna karşılık ithalat ve döviz kaybettirici işlemleri nedeniyle de 0m3 kadar döviz kaybettirmektedir. 0x1 < 0m3 olduğu için bu ülkenin cari dengesi açık vermektedir.

Türkiye, tipik olarak cari açık veren bir ekonomidir. İthalatı, ihracatından fazladır ve buradan kaynaklanan açığın tamamını görünmeyen kalemler denilen işlemlerle (turizm gelirleri, navlun gelirleri, sigortacılık gelirleri gibi) kapatamamaktadır.

Türkiye’nin görünümü

S < I
T < G
X < M
Yani Türkiye her üç dengesi de açık veren bir ekonomidir. Bunu da şöyle gösterebiliriz.

(S – I) + (T – G) = (X – M)

Mavi çizgiler denklik hallerini, kırmızı çizgiler ise açık hallerini göstermektedir. Türkiye her üç denge açısından da kırmızı çizgilerin üzerindedir. Bütçe açığı daraldığı için o alandaki açık  (T – G) ötekilerden daha dar açıyla gösterilmiştir.