Ekonomi öğrenenlerin genellikle ilk ya da bilemediniz ikinci dönemde öğrendiği bir konudur kaydi para (ya da banka parası) yaratılması meselesi. Buna karşılık sokaktaki insan bu konuyu bilmez ve ilk kez duyduğunda da dehşete kapılır. Son dönemlerde Harari’nin Sapiens kitabını okuyanlar bu konuyla karşılaştığında yaşamın o ana kadar anlamadıkları sırrını çözmüş gibi şaşkınlıklar içinde kalıyor. Ve ondan sonra sosyal medyada başlıyor sorular: Herkes aynı anda Dolarını çekmeye kalksa ne olur? Herkes aynı anda TL’sini istese bankalar ne yapar? Paraların bankada durması gerekmiyor mu?
Kaydi Para (Banka Parası) Nasıl Yaratılır?
Önce izninizle kaydi para nasıl yaratılır onu anlatayım sonra bu soruları yanıtlamaya çalışayım. Bankalar kendilerine yatan paraları (mevduatı) kredi olarak kullandırırlar (kasalarında tutup kimseye vermeseler para kazanamayacakları için vade dolduğunda sizin faizinizi ödeyemezler.) Şimdi bir farazi örnek üzerinden gidelim. Bankaların ayırması gereken zorunlu karşılık oranı yüzde 10 olsun. Bugün bankaya 3 aylık vadeyle yüzde 12 brüt (yüzde 10,2 net) faizle 1.000 TL yatırdınız. Banka bu paranın yüzde 10’unu (yani 100 TL’sini) zorunlu karşılık olarak ayırıp Merkez Bankası’na yatıracak, kalan (1.000 – 100 =) 900 TL’sini kredi olarak bir başkasına verecektir. Diyelim o kişi aldığı o 900 TL’lik krediyi hemen kullanmayacağı için aynı bankaya 900 TL’lik 1 ay vadeli hesap açtırarak mevduat olarak yatırdı. Banka yine 900 TL’nin yüzde 10’unu (yani 90 TL’sini) zorunlu karşılık olarak ayırıp Merkez Bankası’na yatıracak, kalan (900 – 90 =) 810 TL’sini kredi olarak bir başkasına verecektir. Teorik olarak bankaya yatan paranın (ilk yatan miktar da dahil olmak üzere) zorunlu karşılık oranıyla çarpımı kadar (1.000 x 10 = 10.000 TL) para yaratılması mümkündür. Doğal olarak gerçek yaşamda bu işlem bu kadar firesiz yürümez. Ama şunu açıklıkla söyleyebiliriz ki bankalar kendilerine yatan mevduatın misliyle kaydi para yaratırlar. Parasal sistemin en büyük mucizesi de belası da budur.
Kaydi para yaratma mekanizması kabaca aşağıdaki gibi işler.
| Anapara | Zorunlu Karşılık | Kalan Miktar | Kaydi Para |
| 1.000 | 0,10 | 900 | 100 |
| 900 | 0,10 | 810 | 90 |
| 810 | 0,10 | 729 | 81 |
| 729 | 0,10 | 656 | 73 |
| 656 | 0,10 | 590 | 66 |
| 590 | 0,10 | 531 | 59 |
| 531 | 0,10 | 478 | 53 |
| 478 | 0,10 | 430 | 48 |
| 430 | 0,10 | 387 | 43 |
| Teorik Toplam (ilk yatan 1.000 TL dahil) | 10.000 |
Bu bilgiyi verdikten sonra gelelim bugün Türkiye’deki duruma. Merkez Bankası (TCMB) kayıtlarına göre itibarıyla durum şöyledir (TCMB, Haftalık Para ve Banka İstatistikleri, 21 Kasım 2019):
| 15 Kasım 2019 (Milyar TL) | |
| Dolaşıma Çıkan Kağıt Para + Madeni Para | 157,4 |
| Banka Kasalarındaki Para (eksi) | 14, 2 |
| Dolaşımdaki Nakit Para | 143,2 |
Demek ki 15 Kasım 2019 Cuma günü itibarıyla piyasada 143,2 milyar TL bulunuyormuş. Buna karşılık aynı tarihte TL mevduat ve kredinin durumu da şöyle bir görünüm sergiliyor:
| Milyar TL | Nakit Paranın Misli | |
| Dolaşıma Çıkan Kağıt Para + Madeni Para | 143,2 | |
| Toplam TL Mevduat | 1.201,9 | 8,4 |
| Toplam TL Kredi | 1.595,5 | 11,1 |
Bu tabloyu ilk bakıştaki algıya göre değerlendirmeden önce toplam TL mevduat içinde döviz bozdurularak yapılan mevduat ve toplam kredilerin içinde döviz olarak alınan kredilerden TL’ye dönüştürülenler gibi parçaların da bulunduğuna dikkat çekelim. Buna karşılık her iki kalemin de büyük bölümünün piyasaya TCMB tarafından sürülen kâğıt paralarla Darphanece sürülen madeni paraların yarattığı kaydi paralarla oluşmuş olduğunu söylememiz mümkündür.
Herkes Parasını Çekmek İsterse Ne Olur?
Dünyanın hiçbir yerinde bankalar aldıkları mevduatı kasalarında saklamaz. Kredi vermeye ya da tahvil vs almaya yönelirler. Kasada duran para banka için zarar demektir. Çünkü banka, o paranın kaynağı olan mevduata faiz öder. Banka, topladığı mevduatı krediye dönüştürüp daha yüksek faizle satmalı ki alacağı faizle hem mevduatın faizini ödesin hem de kendi giderlerini karşılasın. Bankalardaki mevduatın vadesi genellikle kredinin vadesine göre kısadır. O nedenle en güçlü ekonomide bile herkes aynı anda parasını bankadan çekmeye kalkarsa kimse parasını alamaz. Bu sadece döviz mevduatı için değil yerli para (TL) mevduat için de geçerlidir.
Bankalar Faiz Düşerse Para Kazanır Yükselirse Para Kaybeder
Bu konuyu birkaç kez yazdım, çokça da anlattım ama hala karıştırılıyor. Faizler artınca “faiz lobisi iş başında” gibi başlıklar atılıyor. Oysa eğer bir faiz lobisi varsa faizler düşsün diye çalışması gerekir. Bunu bir kez daha anlatayım. A Bankasının durumu aşağıdaki gibi olsun (A Bankası, vade ve faiz yapısı itibarıyla gerçek olarak Türk bankacılık sisteminin ortalamasını temsil ediyor.)
| Ortalama Vade (Ay) | Ortalama Faiz (%) | |
| Mevduat | 1,5 | 12 |
| Kredi | 18,0 | 16 |
Merkez Bankasının faizi düşürdüğünü ve buna paralel olarak bankaların da mevduat ve kredi faizlerini ikişer puan düşürdüğünü varsayalım. Bu durumda A Bankası 1,5 aylık süre içinde mevduatları yenilerken faizi yüzde 10 olarak yenileyecek böylece maliyeti düşmüş olacaktır. Oysa kredilerini yenilemesi için önünde daha uzun bir süre olduğundan kredi verdiklerinden yüzde 16 faiz almaya devam edecektir. Böylece yüzde 12 ile topladığı paradan yüzde 16 gelir elde ederken 1,5 ay sonra yüzde 10 ile topladığı paradan yüzde 16 gelir elde etmeye devam edeceği için kârlılığı artmış olacaktır.
Ne diyor Sherlock Holmes? “Görmek ile gözlemlemek aynı şey değildir.