Mahfi Eğilmez – 07.05.2015
Son dönemde patates fiyatlarındaki artış, gündemi işgal eder oldu. Nisan ayında manşet enflasyonda patates fiyatı geçen yılın aynı ayına göre yüzde 29’a yakın artış gösterdi. Aşağıdaki tablo İstanbul halinde patates fiyatlarının son dört yılda Mayıs ayının ilk haftasında hangi aralıkta olduğu gösteriyor (http://www.halfiyatlari.org/Ana-Sayfa.html)
| Tarih | Fiyat (TL / Kg) |
| 2012 Mayıs | 2,00 – 3,00 |
| 2013 Mayıs | 1,50 – 2,00 |
| 2014 Mayıs | 2,50 – 3,00 |
| 2015 Mayıs | 3,00 – 5,00 |
Tabloya göre Hal Yasası 2012’de çıktıktan sonra patates fiyatlarında düşüş olmuş ama sonra yeniden artış başlamış görünüyor. En ciddi artış 2015 yılının ilk 4 ayında ortaya çıkmış.
İşte bu meseleye kafa yorarken aklıma Giffen Paradoksu geldi.
Ekonomide en geçerli yasalar arz ve talep yasalarıdır. Talep yasası; bir malın fiyatıyla talep edilen miktar arasındaki ilişkinin ters yönlü olduğunu söyler. Yani bir malın fiyatı düşerse o maldan talep edilen miktar artar, malın fiyatı artarsa o maldan talep edilen miktar azalır. Talep yasası bir kuralı ifade eder. Her kural gibi bunun da istisnaları vardır. Bu kuralın en önemli istisnalarından birisini ilk kez İskoç iktisatçı – istatistikçi Sir Robert Giffen öne sürmüştür.
Giffen, 19. yüzyılın ortalarında İrlanda’da ortaya çıkan patates kıtlığının patates fiyatlarını yükselttiğini, bunun patatese olan talebi düşürecek yerde artırdığını görmüş ve bu tersliğin nedenini araştırmıştır. İncelemesi sırasında İrlandalı işçilerin gelirlerinin çok düşük olması nedeniyle beslenmelerini ağırlıklı olarak patates ile karşıladıklarını, et gibi daha pahalı ve kaliteli yiyeceklere daha az bütçe ayırdıklarını gözlemlemiştir. Oluşan patates kıtlığı nedeniyle patates fiyatları artınca bu tüketicilerin patatese ödedikleri bedel de yükselmiştir. Giffen, patates fiyatlarındaki bu artış sonucunda işçilerin, et ve diğer pahalı yiyecekleri almaya paraları yetmez hale gelince paralarının tümünü patates talep etmeye ayırdıklarını görmüştür. Talep yasasına bir istisna oluşturan bu tür mallara Giffen malı, ortaya çıkan bu çelişkili duruma da Giffen Paradoksu (çelişkisi) deniyor.
Konuyla ilgili ikinci istisna gözlemini Harward Üniversitesi’nden iki iktisatçı, Robert T. Jensen ve Nolan H. Miller, Çin’in Hunan ve Gansu eyaletlerinde yapmışlardır. Jensen ve Miller, Hunan eyaletinde insanların temel gıdası olan pirinç ve Gansu eyaletinde buğday talebi üzerine yaptıkları araştırmalarla Giffen paradoksunu çok daha yakın bir zamanda (2007) yeniden test etmişler ve benzer sonuçlara ulaşmışlardır. Ulaştıkları sonuca göre; pirinç, buğdaya göre Giffen malı olmaya daha yakın bir derecede bulunmaktadır.
Talep yasası ne kadar evrensel ise bu kuralın en önemli istisnası olan Giffen paradoksu da yoksulluğun yaygın olduğu yerlerde o kadar geçerli.