Mahfi Eğilmez – 28.09.2016
Son dönemde gıda fiyatlarının TÜFE endeksindeki ağırlığının düşürülmesi yolunda çalışmalara başlandığı yolunda açıklamalar yapıldı. Bu açıklamalar, enflasyonu düşük göstererek faiz indirimine altyapı hazırlamak olarak algılandı. Enflasyon oranının mevcut halinden kuşkusu olan bir toplumun bu tür bir açıklamaya böyle bir yargıyla yaklaşması şaşırtıcı değil.
TÜFE Nasıl Ölçülüyor?
Enflasyon; fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak artma eğilimi içinde olması halidir. Demek ki enflasyondan söz edebilmemiz için birkaç mal veya hizmetin fiyatının artması değil genel olarak mal ve hizmetlerin fiyatlarının artması ve bu artışın bir defa değil sürekli olması gerekiyor.
TÜFE, hanehalklarının tüketimine yönelik mal ve hizmet fiyatlarının zaman içindeki değişimini ölçmektedir. Endeksin kapsamında 417 mal ve hizmet yer almaktadır. Mal ve hizmetlerin endekste yer alış ağırlıklarının belirlenmesinde ve endeksin hesaplamasında harcamalar 12 ana grup 43 alt grup altında toplanmaktadır.
2003=100 temel yıllı TÜFE’de, yurtiçinde mal ve hizmet tüketmek amacıyla yapılan, tüm nihai parasal tüketim harcamaları esas alınmaktadır. Endekste tüm il merkezlerinden ve 72 ilçeden fiyat derlenmektedir. Ayda 27.886 işyerinden 408.093 fiyat derlenmekte ve 4281 kiracı endeks kapsamında takip edilmektedir. İşyeri ve fiyat sayıları mevsimsel yapıya göre yıl içerisinde değişkenlik gösterebilmektedir.
Endeksin fiyat kapsamı, satın alış fiyatları olarak tespit edilmektedir. Fiyatlar, vergiler dahil peşin ödemeler olarak belirlenerek, taksitli satışlar üzerinden fiyatlandırmalar veya anlaşmalı fiyatlar dikkate alınmamaktadır.
Taze sebze ve meyveler, futbol maçına giriş ücreti, LPG, tüp gaz, altın ve seçilmiş 15 gıda ürünü haftada bir kez ve diğer ürünler ayda iki kez; kiralar ve seçilmiş 257 madde çeşidi ayda bir kez derlenmektedir. Benzin ve mazot fiyatları ise günlük olarak takip edilmektedir.
TÜFE’de Mal ve Hizmet Ağırlıkları Nasıl Belirleniyor?
Bu ağırlıklar rastgele belirlenmiyor. Türkiye çapında seçilmiş 13.248 hanehalkına yılda üç kez hangi mal ve hizmetleri hangi ağırlıkla kullandıkları anket uygulamasıyla sorularak (hane halkı bütçe anketi) ve diğer bazı anket ve bilgiler kullanılarak hanehalklarının bütçelerinde yer alan mallar ve hizmetlerin neler olduğu ve bunların bütçelerinde ne kadar ağırlık tuttuğu belirlenir. Bu durumda yılda 39.774 kez hanehalklarından veri derlemesi yapılmış olur. Bu veri derlemesiyle belirlenen mal ve hizmetler ve bunların hanehalkı bütçelerinde yer alan ortalama ağırlıklarıyla bir sepet oluşturulur. Bu sepete giren mal ve hizmetler ve bunların ağırlıkları yukarıda değindiğim anketlere dayalı olarak her yıl yenilenir.
Enflasyon Sepetindeki Ağırlıklar
Hanehalkı bütçe anketi ile saptanan ağırlıklarla oluşturulan sepetin ağırlığı yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Harcama Gruplarının Endeksteki Ağırlığı (%)
| Ana Harcama Grubu | 2010 | 2014 | 2016 |
| Gıda ve Alkolsüz İçecekler | 27,6 | 24,45 | 23,68 |
| Alkollü İçecekler ve Tütün | 5,31 | 5,29 | 4,98 |
| Giyim ve Ayakkabı | 7,3 | 7,17 | 7,43 |
| Konut | 16,83 | 16,41 | 15,93 |
| Ev Eşyası | 6,78 | 7,52 | 8,02 |
| Sağlık | 2,55 | 2,44 | 2,66 |
| Ulaştırma | 13,9 | 15,54 | 14,31 |
| Haberleşme | 4,94 | 4,7 | 4,42 |
| Eğlence ve Kültür | 2,83 | 3,36 | 3,81 |
| Eğitim | 2,48 | 2,26 | 2,56 |
| Lokanta ve Oteller | 5,51 | 6,58 | 7,47 |
| Çeşitli Mal ve Hizmetler | 3,97 | 4,28 | 4,73 |
Buna göre ortalama Türk hanehalkı, 2016 yılında eline geçen her 100 TL’nin 23,68 TL’lik bölümünü gıda ve alkolsüz içeceklere, 15,93 TL’lik bölümünü konut harcamasına, 14,31 TL’sini ulaştırma harcamalarına kullanıyor. Geri kalan 46,08 TL’lik bölümünü de sepetteki diğer mal ve hizmet gruplarına harcıyor. Türk insanının en az harcama yaptığı alan 2,56 / 100 ile eğitim harcamaları alanı.
Tablodan görüleceği gibi yıllar itibariyle Hanehalkı Bütçe Anketi sonuçlarına göre TÜFE sepeti içinde mal ve hizmet gruplarının ağırlığı değişmektedir. Örneğin gıda ve alkolsüz içecekler grubunun endeksteki ağırlığı 2010 yılında yüzde 27,6 iken 2016’da yüzde 23,68’e düşmüş, buna karşılık ulaştırma giderlerinin, ev eşyası harcamalarının, lokanta ve otel giderlerinin ağırlığı artmıştır.
Yanlış Açıklamalar
Ortada bir anket (hanehalkı bütçe anketi) olduğuna ve bu anket her yıl yenilendiğine göre eğer hanehalkının bütçesinde gıdanın ağırlığı azalmışsa bu zaten sepete yansıyacaktır. Yukarıdaki tablo bunun yansıdığını da gösteriyor zaten. Geçmiş yıllarda gıdanın ağırlığı daha fazlaydı ve zaman içinde ağırlık azaldıkça sepete yansıtıldı. Yani eğer yapılacak yeni ankette gıdanın hanehalkı bütçesindeki yeri azalmışsa bunu sepete yansıtmak mümkündür. Buna karşılık rastgele bir düzenlemeyle gıdanın ağırlığını 20’nin altına çekecek bir işlem yapılırsa bütün istatistiklere olan güven sarsılır. Tolumun zaten bu istatistiklere güveni yok, olan da kaybedilir.
Ve şimdi bu kadar açıklamadan sonra TÜİK, bu ağırlığı ankete dayanarak düşürecek olsa bile konu tartışmalı olacaktır. O nedenle böyle bir anketin bütün ayrıntısıyla, hesaplama yöntemleriyle şeffaf biçimde yürütülmesi ve sonuçlarının en ince ayrıntılarına kadar açıklanması gerekmektedir.
Sherlock Holmes diyor ki: “Verileri gözden geçirmeden teori oluşturmak vahim bir hatadır. Bunu yapan kişi sonunda teorisini gerçeklere uydurmaya çalışmak yerine gerçekleri teorisine uydurmak için eğip bükmeye başlar.”