Mahfi Eğilmez – 14.11.2018
Cari Açık Otomatik Olarak Finanse Edilir mi?
Bir zamanlar çok yaygın bir söylem vardı: “Finanse edildiği sürece cari açık sorun olmaz.” Sonrasında bu yaygın söyleme yaygınlık kazanmış bir başka söylemle yanıt verilir oldu: “Finanse edilemezse zaten cari açık verilmez.”
Aslında söylemlerin ikincisi daha doğru. Ortada bir açık varsa bir şekilde finanse edilmiş olmalı. Sorun asıl olarak nasıl finanse edilmiş olduğunda ortaya çıkıyor.
Cari Açığın Kaynakları
Bu yılın ilk 9 ayında cari açığın büyüklüğü yaklaşık olarak 30 milyar dolar oldu. Bunun dökümüne bakalım.
Dış Ticaret Dengesi (İhracat – İthalat) = (128.210 – 169.142) = – 40.932 Milyon USD
Görünmeyen Kalemler Dengesi (Hizmet Gelirleri – Hizmet Giderleri) = (36.575 – 17.585) = 18.990 Milyon USD
Birincil Yatırım Dengesi (Birincil Yatırım Kaynaklı Gelirler – Birincil Yatırım Kaynaklı Giderler) = (4.499 – 12.896) = 8.397 Milyon USD
İkincil Yatırım Kaynaklı Gelirler = 347 Milyon USD
Şimdi bunları toplayalım ve cari dengeyi hesaplayalım.
Cari Denge = – 40.932 + 18.990 – 8.397 + 0.347 = – 29.992 Milyon USD
Geçen yılın ilk 9 ayındaki cari açık 31.291 milyon dolar olmuştu. Demek ki bu yılın ilk 9 ayında cari açıkta geçen yılın aynı dönemine göre yaklaşık 1,3 milyar dolarlık bir düşüş söz konusu.
Cari Açık Nasıl Finanse Edil(eme)miş?
Şimdi gelelim bu açığın nasıl finanse edildiğine.
Sermaye Hesabı = 57 Milyon USD
Doğrudan Yatırımlar (Net Varlık Edinimi – Net Yükümlülük Oluşumu) = 2.783 – 8.115 = – 5.332 Milyon USD
Portföy Yatırımları (Net Varlık Edinimi – Net Yükümlülük Oluşumu) = 1.496 – (- 1.624) = 3.120 Milyon Dolar
Diğer Yatırımlar (Net Varlık Edinimi – Net Yükümlülük Oluşumu) = 13.213 – 6.743 = 6.470 Milyon USD
Şimdi bunları toplayalım ve cari dengenin nasıl finanse edildiğini hesaplayalım.
Finans Hesabı = – 5.332 +3.120 + 6.470 = 4.258 Milyon USD
Şimdi cari denge ile sermaye ve finans hesaplarını bir araya getirelim:
Cari Denge – Sermaye Hesabı – Finans Hesabı = – 29.992 + 57 – 4.258 = – 34.193 Milyon USD
Demek ki cari açığı finanse etmesi gereken kalemler de bu yılın ilk 9 ayında açık vermiş. Yani gelen finansmandan fazlası dışarı gitmiş ve sonuçta açık 34,2 milyar dolara yükselmiş. Oysa geçen yılın ilk 9 ayında cari açık sermaye ve finans hesabıyla tamamen finanse edilmiş üste de 2,7 milyar dolar kalmıştı.
Bu yılın ilk 9 ayında cari denge açık vermiş ve finans hesabı bu açığı kapatmak bir yana üstüne 4,3 milyar dolar daha açık eklemiş ve toplam olarak 34.193 milyon dolara yükselmiş bulunan dış finansman ihtiyacı nasıl kapanmış?
Onun yanıtı da net hata ve noksan hesabıyla rezerv değişiminde görülüyor. Bu yılın ilk 9 ayında 17.307 milyon dolar net hata ve noksan oluşmuş. Yani Türkiye’nin dış açığını finanse etmekte 17,3 milyar dolar kullanılmış ama bu paranın nereden geldiği bilinmiyor. Buna ek olarak ilk 9 ayda rezervlerden 16.686 milyar dolar kullanım gerçekleşmiş. Yani dış açığın yaklaşık 17 milyar dolarlık bölümü de Merkez Bankası’nın rezervlerinden kullanılarak finanse edilmiş. Merkez Bankası’nın yılbaşı döviz rezervleri 84 milyar dolar iken Eylül ayı sonunda 17 milyar dolar azalmayla 64 milyar dolara gerilemiş bulunuyor.
Sonuç
Cari açık 2018 yılının ilk 9 ayında geçen yılın aynı dönemine göre 1,3 milyar dolar azalarak yaklaşık 30 milyar dolar olmuş. Buna karşılık geçen yılın ilk 9 ayında cari açığı kaynağı belli dış finansman kalemleriyle finanse eden sistem bu yıl açığın 17 milyar dolarlık bölümünü kaynağı belli olmayan kalemlerle (net hata ve noksan), 17 milyar dolarlık bölümünü de Merkez Bankası’nın döviz rezervlerini kullanarak finanse etmiş. Bu gelişme sonucunda Merkez Bankası’nın döviz rezervinde ciddi bir gerileme ortaya çıkmış.
Özetle cari açık finanse edilmiş ama finansmanda kullanılan dövizin yarısının nereden geldiğini bilmiyoruz diğer yarısını ise rezervlerden harcamışız.
Bu tür bir finansman sürdürülebilir bir finansman değildir.
Ek: Ödemeler Dengesi Kalemleriyle İlgili Açıklamalar
Cari Denge: Ödemeler dengesi hesapları içinde yer alan mal ve hizmet ticareti ile birincil ve ikincil gelir hesaplarının toplamı cari dengeyi verir.
Birincil Gelir Hesabı: Emek, finansal ya da doğal bir kaynak sağlanması karşılığında elde edilen gelirler ile ödenen tutarları göstermekte olup, çalışanların ücretleri ile doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlara ilişkin yatırım geliri ve giderlerini içermektedir.
İkincil Gelir Hesabı: Yurtiçinde (yurtdışında) yerleşik bir birim tarafından yurtdışında (yurtiçinde) yerleşik bir birime karşılıksız olarak mal ya da hizmet gibi reel bir kaynak ya da finansal bir varlık sağlanması şeklinde tanımlanan transferleri içermektedir.
Sermaye Hesabı: Üretilmeyen ve finansal olmayan varlıkların edinimi ve elden çıkarılması ile sermaye transferleri yoluyla oluşan akımları içermektedir.
Finans Hesabı: Merkez Bankası, Genel Hükümet (Merkezi Yönetim, Mahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Fonları), bankalar ve diğer sektörler (diğer finansal kuruluşlar ve finansal olmayan kuruluşlar, hane halkları ve kâr amacı gütmeyen kuruluşlar) tarafından gerçekleştirilen kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımlarının kaydedildiği bir hesap olup, temel olarak, bir ülkenin dış finansal varlıkları ve yükümlülüklerindeki değişimler ile bu değişimlerin karşılıklı kayıtlarını içermektedir.
Doğrudan yatırım: Yatırımcının yerleşiği olduğu ekonomi dışındaki bir ekonomide bir işletmenin yönetimini kontrol ettiği veya yönetiminde söz sahibi olduğu uzun vadeli bir yatırım şeklidir. Doğrudan yatırımda, yatırımcının işletmenin sermayesinde % 10 ya da daha fazla paya / oy hakkına sahip olması veya yönetimde söz sahibi olması esastır.
Portföy yatırımları: Menkul değerlere yapılan yatırımlar olarak tanımlanabilecek portföy yatırımları, genellikle hisse senetleri ile kamu ya da özel kuruluşlarca ihraç edilen bono ve tahvil şeklindeki borç senetlerini ve diğer para piyasası araçlarını içermektedir.
Diğer yatırımlar: Doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve rezerv varlıklar dışında kalan tüm finansal hareketler bu bölümde yer almaktadır.
Net Hata ve Noksan: Ödemeler dengesi tablolarında yer alan net hata ve noksan kalemi, kaynağı belirlenemeyen döviz giriş veya çıkışlarını ifade eder. Ödemeler dengesi, toplamı sıfıra eşit bir dengedir. Dış dünyadan mal ve hizmet satın alınır, gider yapılır ve dış dünyaya mal ve hizmet satılır, gelir sağlanır. Bu ikisi arasında bir tutarsızlık varsa bu fark net hata ve noksan kalemine yazılır. Net hata ve noksan kalemi kaynağı bilinmeyen bir döviz girişi veya çıkışı olduğu anlamına gelir.
Rezerv varlıklar: Parasal Altın, Özel Çekme Hakları (SDR), Uluslararası Para Fonu Nezdindeki Rezerv Opsiyonu ve Diğer Rezerv Varlıklar kalemlerini içermektedir.