Mahfi Eğilmez – 14.02.2016
Son dönemde sıklıkla gündeme gelen bir söylem var: Faiz düşerse yatırımlar artar. İlk bakışta son derecede doğru ve ekonomi biliminin önermeleriyle de tutarlı bir söz gibi duruyor. Yatırımcının yatırım yapabilmesi için faizin düşük olması gerekir. Faizin düşüklüğünün yatırımcının yatırım kararını etkilemesinin altında iki neden yatıyor: (1) Yatırımda kullanılacak kaynaklar yalnızca öz kaynaktan ibaret olmaz. Bunun yanında borçlanarak da yatırım kaynağı kullanılır. Dolayısıyla faizler düşük olursa yatırımcının borçlanmayı göze alması daha kolay olur. (2) Faiz yüksek olursa yatırımcı, yatırım yapmak yerine parasını faiz getirecek şekilde bankaya yatırır ve böylece riski düşük gelir elde eder, yatırımdan vazgeçer.
Aşağıdaki grafik 1990’dan bu yana mevduat faizi ortalamalarını (kırmızı çizgi sağ eksen), tasarrufların GSYH’ya oranlarını (yeşil çizgi sol eksen) ve yatırımların GSYH’ya oranlarını (mavi çizgi, sol eksen) gösteriyor (Faiz oranları için kaynaklar: TÜİK: İstatistik Göstergeler 1923 – 2006 ve TCMB sitesi, tasarruf ve yatırımların GSYH içindeki payları için kaynak: IMF, WEO Database, October 2015.)
Grafiğe bakınca 1990’lardan 2000’lere kadar yüksek ve artan oranlı mevduat faizlerinin söz konusu olduğunu görüyoruz. Aynı dönemde yatırımlar ve tasarruflar yüzde 20 – 25 aralığında seyrediyor ve birbirine yakın bulunuyor. 2000’lerden sonra faiz hızla düşüyor. Faizle birlikte tasarruflar ve yatırımlar da düşüyor. Bu döneme 1990 – 1997 ve 1998 – 2015 olarak iki ayrı bölüm olarak baksak ilk bölümde faizin çok yüksek, yatırımların ve tasarrufların da yüksek olduğunu, ikinci bölümde hızla düşen faizle birlikte tasarrufların da hızla düştüğünü görüyoruz. Bu ikinci bölümde ayrıca faizdeki hızlı düşüşe karşın yatırımların artmadığını hatta düşmeye devam ettiğini gözlemliyoruz. Her üç göstergeye ait kırıklı çizgilerle ifade edilen eğilim çizgileri bu düşüşleri açıkça sergiliyor.
Ekonomi bilimi bize faiz düşerse yatırımların artacağını söylüyor (teori.) Grafik ise bize faiz düştükçe yatırımların artmadığını tam tersine düştüğünü gösteriyor (gerçek hayat.)
Bunların hangisi doğru? İkisi de doğru. Çünkü ekonomi bilimi bize faiz düşerse yatırımların artacağını söylüyor ama bunun arkasında, bizim genellikle bakmayı ihmal ettiğimiz, bazı varsayımları da sıralıyor: (1) Riskler çok yüksek olmayacak, (2) Kurlar getiriyi geride bırakacak biçimde yükselmeyecek, (3) Siyasal istikrar olacak. (4) Dalgalanma fazla olmayacak. Bunlar yoksa faiz ne kadar düşük olursa olsun yatırımlar artmayabilir. Bu varsayımlar 2002 – 2008 arasında önemli ölçüde yerine geldi. Grafiğe bir kez daha bakarsak 2002 – 2008 arasında faizdeki hızlı düşüşle birlikte yatırımların arttığını görebiliriz. Buna karşılık yatırımlarda bu dönemde ortaya çıkan artış, yatırımların, faizin çok daha yüksek olduğu 1990 – 1997 arasındaki dönemdeki ortalama düzeyine ulaşamadığını ortaya koyuyor. Grafiğin ortaya koyduğu gerçek; yatırımların faiz düşüşüyle paralel olarak artmadığı, buna karşılık tasarrufların, faiz düşüşüyle birlikte düştüğü biçimindedir. Demek ki faiz düşüşünün yatırımları artırması otomatik bir olgu değil, başka bir takım şeyler daha gerekiyor. O şeylerin ne olduğu da yukarıda değindiğim varsayımlarda saklı.
Ekonomi biliminde teoriler ve yaklaşımlar bir takım varsayımlara dayanır. O varsayımlar gerçekleşmezse teori ya da yaklaşım doğru sonuçlar vermez. O nedenle bir ekonomik durumun değerlendirmesini elde mevcut teori ya da yaklaşım çerçevesinde yaparken onların altında yatan varsayımlara da mutlaka bakmak gerekir. O varsayımları ihmal ederek durumu yorumlamaya kalkarsak bir takım otomatik bağlantılar kurmaya yöneliriz. Ve o bağlantıların gerçek yaşamda aslı çıkmayınca da ekonomi teorisini suçlamaya başlarız.