Mahfi Eğilmez – 20.01.2013
Ödemeler dengesi
Ödemeler dengesi denklemini yazalım:
Ödemeler Dengesi = Cari İşlemler Dengesi + Sermaye Hesabı + Finans Hesabı + Net Hata ve Noksan = Genel Denge + Rezerv Varlıklar
Türkiye’nin Ocak – Kasım 2012 yılı ödemeler dengesi sayıları şöyledir (milyar dolar):
|
Cari denge
|
– 45,2
|
|
Sermaye hesabı
|
0,0
|
|
Finans hesabı
|
62,0
|
|
Net hata ve noksan
|
6,8
|
|
Genel denge
|
23,6
|
|
Rezerv varlıklar
|
-23,6
|
Buna göre Türkiye Ocak – Kasım 2012 döneminde 45,2 milyar dolar cari açık vermiş buna karşılık Türkiye’ye 62 milyar dolarlık net döviz girişi olmuş. Bu girişin 6,8 milyar doları net hata ve noksan yani kaynağı bilinmeyen döviz giriş ve çıkışlarının net tutarı. Sonuçta genel denge 23,6 milyar dolar fazla vermiş ve bu para da rezerv varlıklara gitmiş (2 milyar dolarıyla IMF borçları geri ödenmiş, kalan 21,6 milyar doları ise TCMB’nin döviz rezervlerine eklenmiş.)
Cari dengenin oluşumu
Cari denge denklemini yazalım:
Cari denge = (Mal ihracatı gelirleri + satılan hizmetlerden sağlanan gelirler + diğer gelirler) – (mal ithalatı giderleri + satın alınan hizmetlere ödenen giderleri + diğer giderler) +/- cari transferler
Mal ihracatı gelirleri ve mal ithalatı giderleri; yurtdışına satılan malların bedellerine karşılık alınan dövizler mal ihracatı gelirleri, yurtdışından satın alınan malların bedelleri karşılığında ödediğimiz dövizler ise mal ithalatı giderlerini oluşturur.
Satılan hizmetlerden sağlanan gelirler ve satın alın alınan hizmetler için ödenen giderler; ödemeler dengesi açısından hizmetler; ulaştırma, turizm, haberleşme hizmetleri, inşaat hizmetleri, sigorta hizmetleri, mali hizmetler, kişisel, kültürel hizmetler gibi kalemlerden oluşur. Bunları yabancılara sunduğumuzda gelir, onlardan aldığımızda gider olur.
Diğer gelirler ve giderler; doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen faiz, hisse geliri, kâr payı, gelir gibi kalemleri içermektedir. Bu gelirleri yabancılardan elde ettiğimizde ödemeler dengesine gelir, yabancılara ödediğimizde gider yazarız.
Cari transferler (Karşılıksız transferler); örneğin yurtdışındaki işçilerimizin gönderdiği paralar bu kategoriye girer.
Türkiye’nin Ocak – Kasım 2012 yılı ödemeler dengesi sayıları şöyledir (milyar dolar):
|
İhracat:
|
149,0
|
|
İthalat:
|
209,7
|
|
Hizmet Gelirleri:
|
38,8
|
|
Hizmet Giderleri:
|
18,4
|
|
Diğer Gelirler:
|
4,3
|
|
Diğer Giderler:
|
10,5
|
|
Cari transferler:
|
1,2
|
Şimdi bunları yukarıdaki denklemlerde yerine koyarak cari dengeyi bulalım:
Cari denge = (149,1 + 38,8 + 4,3) – (209,7 + 18,4 + 10,5) + 1,2 = (192,2) – (238,6) + 1,2 = (eksi) 45,2. Türkiye’nin Ocak – Kasım arasındaki 11 aylık dönemde cari açığı 45,2 milyar dolardır. 2011 yılının Aralık ayının açığını da (6,6 milyar dolar) işin içine katarak 12 aylık hesap yaptığımızda yıllık bazda cari açık tutarı 51,8milyar dolara ulaşmış olduğunu görürüz.
Cari dengenin finansmanı
Cari dengenin finansmanı denklemini yazalım:
Cari Denge = Finans Hesabı = Net doğrudan sermaye yatırımları + net portföy yatırımları + net diğer yatırımlar + net hata ve noksan + rezervler
Bu denklemde kullanılan net ifadesi döviz geliri ve giderini birbirinden çıkardığımız için kullanılmıştır. Örneğin Ocak – Kasım 2012 döneminde yurtdışında yapılan doğrudan sermaye yatırımları – 3,8 milyar dolar, yurtiçinde yapılan doğrudan sermaye yatırımları 11,3 milyar dolardır. Bu durumda net doğrudan sermaye yatırımları 7,5 milyar dolar olarak alınmıştır.
Ocak – Kasım dönemindeki 45,2 milyar dolarlık cari açığın finansmanı (milyar dolar)
|
Finans Hesabı
|
45,3
|
|
Yabancı Sermaye Yatırımı
|
7,5
|
|
Portföy Yatırımı
|
35,2
|
|
Diğer Yatırımlar
|
19,3
|
|
Net Hata ve Noksan
|
6,8
|
|
Rezervler
|
-23,6
|
(Not: Rezervler kaleminin eksi olması rezervlere yapılan eklemeyi gösterir. Yani bu dönemde Türkiye’ye cari açıktan fazla 23,6 milyar dolar girmiş, bu miktarın 2 milyar dolarıyla IMF borçları ödenmiş kalan 21,6 milyar doları da TCMB’nin rezervlerine eklenmiştir.)
Bu sayıları yukarıda yazdığımız cari dengenin finansmanı denkleminde yerlerine koyalım:
Cari Denge = Finans Hesabı = 7,5 + 35,2 + 19,3 + 6,8 – 23,6 = 45,2
Türkiye, 2012 yılının ilk 11 ayında 45,2 milyar dolar cari açık vermiş ve bunu yukarıdaki şekilde finanse etmiştir.
Türkiye’de cari açığın gelişimi
Aşağıdaki grafik cari açığın 2005 yılından bu yana gösterdiği eğilimi sergilemektedir. 2005 yılında yüzde 4’e yakın bir cari açık söz konusuyken 2006’da yüzde 6 dolayına yükselmiş, 2007 ve 2008’de yüzde 6’nın altında seyretmiş, 2009’da küresel krizin Türkiye’ye ilk etkisiyle yüzde 2’lere kadar düşmüştür. 2010’da yeniden yüzde 6 düzeyine çıkmış olan cari açık, 2011’de yüzde 9,9 ile tarihi rekoru kırmıştır. 2012’de yumuşak iniş programı sonucunda cari açık yeniden yüzde 6’ya doğru gerilemeye başlamış görünüyor.
Aşağıdaki grafik cari denge (kırmızı çizgi) ile büyüme oranı (mavi çzigi) arasındaki ilişkiyi gösteriyor. İki gösterge arasında belirli bir zaman gecikmesi ve buna dayalı gecikmeli bir uyum olduğu dikkate alınırsa cari açık ile büyüme oranı arasında yakın bir paralellik olduğu görülebiliyor. Türkiye açısından 2012 yılında uygulanan yumuşak iniş programı da bu grafikten izlenebiliyor. Türkiye yumuşak iniş uygulamasıyla büyümeden fedakarlık ederek cari açığını düşürmüştür.
