Mahfi Eğilmez – 07.02.2013
Bütçe gelirleri, bütçe giderleri ve bütçe dengesi
Özel kesimde hesaplar bilanço ve kar zarar cetveli, kamu kesiminde hesaplar bütçe üzerinden yapılır. Bütçe, kamu kesiminin gelir ve giderlerini, bunlar arasında oluşan denge eğer açık biçimindeyse nasıl kapatılacağını gösteren bir yasal metindir.
Bütçe gelirleri başlıca iki grupta toplanır: (1) vergi gelirleri, (2) vergi dışı gelirler. Vergi gelirleri ikiye ayrılır: (a) Dolaysız vergiler (gelir ve kurumlar vergisi gibi gelirden alınan vergiler ve veraset intikal vergisi gibi servetten alınan vergiler), (b) dolaylı vergiler (KDV ve ÖTV gibi harcamalardan alınan vergiler ile damga vergisi ve harçlar gibi işlemden alınan vergiler.) Vergi dışı gelirler, devletin sahip olduğu mülklerin kira gelirleri, KİT’lerin kârlarından devralınan paylar, trafik cezaları, para cezaları gibi gelirlerdir.
Bütçe giderleri de başlıca iki grupta toplanırlar: (1) faiz dışı giderler ve (2) faiz giderleri. Faiz dışı giderler dörde ayrılır: (a) Personel giderleri (devlet memurlarının maaşları, yollukları, sağlık giderleri vb). (b) diğer cari giderler (devlet arabalarının benzin giderleri, kamu binalarının aydınlatma, ısınma, bakım onarım giderleri vb). (c) yatırım giderleri (kamu binaları yapımı, okulların yapımı vb). (d) transfer giderleri (emekli maaşları, öğrenci kredileri vb). Faiz giderleri ise devletin borçlanmaları karşılığında ödediği faizlerden oluşur.
Bütçe Gelirleri = Vergi Gelirleri + Vergi Dışı Gelirler
Bütçe Giderleri = Faiz Dışı Giderler + Faiz Giderleri
Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri – Bütçe Giderleri
Bütçe Gelirleri = Bütçe Giderleri ise bütçe denktir.
Bütçe Gelirleri > Bütçe Giderleri ise bütçe fazla veriyor demektir.
Bütçe Gelirleri < Bütçe Giderleri ise bütçe açık veriyor demektir.
İlk iki halde sorun yoktur. Üçüncü halde yani bütçenin açık vermesi halinde ise borçlanma yapılması gerekir. Bu durumda bütçe açığı borçlanmayla finanse edilecek demektir.
Bütçe Gelirleri < Bütçe Giderleri = Bütçe Açığı = Borçlanma
Faiz dışı denge
Bir ekonomide bütçe gelirleri eğer bütçenin temel giderlerini yani faiz dışı giderlerini karşılayamıyorsa sorun büyük demektir. Bu durum, kamu kesiminin borcu olmasa ve faiz ödemek zorunda kalmasa bile giderlerini karşılayacak kadar gelire sahip olmadığını anlatır. Faiz Dışı Denge = Bütçe Gelirleri – Faiz Dışı Giderler Bütçe Gelirleri = Faiz Dışı Giderler ise faiz dışı denge sıfıra eşittir. Bütçe Gelirleri > Faiz Dışı Giderler ise faiz dışı fazla var demektir.
Bütçe Gelirleri < Faiz Dışı Giderler ise faiz dışı açık söz konusu demektir.
Türkiye örneği
(1) Türkiye’de 2012 yılında bütçe gelirleri 332 milyar TL, bütçe giderleri 361 milyar TL ve bu giderlerin 48 milyar TL’si faiz gideri olarak gerçekleşmiştir. Bu durumda bütçe dengesi ve faiz dışı denge nasıl hesaplanır?
Bütçe dengesi = Bütçe gelirleri – Bütçe giderleri
Bütçe dengesi = 332 – 361 = -29 milyar TL. Yani bütçe 29 milyar TL açık vermiş demektir. Bu açığı karşılamak için borçlanmak gerekecektir.
Şimdi faiz dışı giderleri bulalım. Bunun için bütçe gelirlerinden faiz giderlerini çıkarmamız gereklidir (361 – 48 =) Faiz dışı giderler 313 milyar TL’dir.
Faiz dışı denge = Bütçe gelirleri – Faiz dışı giderler
Faiz dışı denge = 332 – 313 = 19 milyar TL fazla. Yani Türkiye’de 10 milyar TL faiz dışı fazla söz konusudur.
Özetle Türkiye ekonomisinde kamu kesimi topladığı gelirlerle (332 milyar TL) faiz dışı giderlerini (313 milyar TL) karşılamakta, buradan arta kalan 19 milyar TL’sinin üzerine 10 milyar TL borçlanarak faiz giderlerini ödemektedir. Bu durumda borçlarında azalma olacak demektir.
Eğer faiz dışı giderler 313 milyar TL değil de örneğin 342 milyar TL olsaydı o zaman kamu kesimi topladığı gelirlerle faiz dışı giderlerini bile karşılayamayacak durumda olur ve borçlanmasını hem faiz giderlerini hem de faiz dışı giderlerinin bir bölümünü karşılamak için yapmak zorunda kalırdı. Ki o durumda borç azalmaz artardı.